BOEKVERSLAG
Ik kom terug -Adriaan van Dis.
Zakelijke informatie:
Titel: Ik kom terug
Auteur: Adriaan van Dis
Uitgeverij: Uitgeverij Atlas Contact
Uitgegeven: 2014
Aantal pagina’s: 288
Oorspronkelijke taal: Nederlands
Genre: Psychologische roman
Thema: Tweede Wereldoorlog, de dood, geheimen
Auteur
Adriaan van Dis (1946) groeide op in Bergen, te midden van halfzussen en ouders met een Indische (oorlogs)geschiedenis. Hij debuteerde in 1983 met de novelle Nathan Sid, bekroond met het Gouden Ezelsoor. In de beginjaren negentig schreef hij een aantal reisromans, waaronder Het beloofde land en In Afrika. In 1994 verscheen de uiterst succesvolle roman Indische duinen, over een in Nederland geboren zoon van een Indische familie die wordt opgevoed in de sfeer van verzwegen leed. Dit boek werd bekroond met de Gouden Uil (1995) en de Trouw Publieksprijs en genomineerd voor de Libris-prijs, de AKO-prijs en de Aristeion-prijs. In 1999 kwam de roman Dubbelliefde uit, in 2000 gevolgd door de novelle Op oorlogspad in Japan. In september 2002 verscheen de roman-in-taferelen Familieziek, in 2004 schreef hij het boekenweekessay Onder het zink. Un abécédaire de Paris, begin januari 2007 verscheen de roman De wandelaar en eind november 2007 Leeftocht, een verzameling verhalen en reportages. In 2010 kwam zijn roman Tikkop uit, die genomineerd werd voor de Libris Literatuurprijs. Eind november 2011 publiceerde hij Stadsliefde, waarin de stad Parijs centraal staat. 6 november 2014 verscheen de roman Ik kom terug. De boeken van Adriaan van Dis zijn in vele talen vertaald.
Recensies
Boekrecensie: Adriaan van Dis - Ik kom terug
Gepubliceerd: 13 november 2014 10:37
Laatste update: 13 november 2014 10:37
In de twintigste eeuw konden oorlog en vrede een hemelhoge muur tussen twee generaties betekenen, getuige de nieuwe roman van Adriaan van Dis. 4,5 sterren
block|article.header end block|article.body start
Als Adriaan op jonge leeftijd zijn grootvader wil verblijden met het voordragen van een gedicht, kan hij op het nippertje een optater ontwijken. Opa blieft geen kleinzoon die gedichten voordraagt, en hij gromt tegen Adriaans moeder nog iets over dat rare zoontje van haar.
Het is een veelzeggend beeld over het nest waar Van Dis uit voortkomt en dat hij beschrijft in deze prachtige roman/memoir/afrekening.
Dat nest is een stugge familie met landerijen in het zuiden des landes, waar een cultuur heerste van weinig praten en nog minder begrijpen. Weggeslikt zeer wordt oud zeer, wat gist onder het zwijgende oppervlak vertaalt zich in norse verbittering.
Rusthuis
De relatie met zijn moeder was slecht. Het eerste deel van de roman speelt zich af in het heden, als er inmiddels twee zussen van Adriaan zijn overleden en zijn moeder in een rusthuis zit. Ze is bokkig, afstandelijk en komt vaak harteloos over, zelfs over haar overleden dochters wil ze niet praten.
Gedane zaken nemen geen keer, van die dingen. Het zijn korte impressies, doorsneden met ervaringen uit zijn jeugd, en ze zijn soms zo wrang dat ze grappig worden. Slechts heel zelden is er een teder moment dat in een nanoseconde voorbij lijkt.
De moeder is een vrouw vol geheimen, die ze dreigt mee te nemen in haar graf, letterlijk verbeeld in een afgesloten kist waarvan ze de sleutel als een Cerberus om haar hals bewaakt. Terwijl de auteur juist openheid wil, want haar dood naakt.
Ze weet hoe ze hem moet bespelen met minieme brokjes informatie, zodat hij terugkomt voor meer (en dan amandelkrullen van de allerbeste bakker moet meenemen, met minder neemt ze geen genoegen). Van Dis steekt niet onder stoelen of banken dat zijn moeder boosaardige trekjes heeft, en een manipulatieve kant in het bijzonder.
Zwiepende liniaal
Was die opa met zijn zwiepende liniaal al een duidelijke aanwijzing, na die moeizame bezoekjes gaat er toch een deksel open en komt het relaas van de moeder die haar man naar Indonesië volgde ("zij was over de kleurlijn getrouwd"). Tropenjaren van eenzaamheid, afzien, minzame blikken van twee kanten deze keer wegens het gemengde huwelijk.
Culminerend in een slopende detentie in een Jappenkamp, waar de trotse struise bezwijkt en door haar dochters wordt getroost ("een gebroken moeder, die ze voerden, verzorgden - lang niet zo dapper als ze zich zo graag voordeed"). Haar man wordt gemarteld en onthoofd.
Het werpt een ander licht op de vrouw die de auteur nu tot wanhoop drijft, en die zich eenmaal terug in Nederland jarenlang verliet in allerlei mystieke zweeftherapieën met parafernalia met magische krachten. Ook over dit onderwerp is Van Dis zo vaak zo geestig, met de humor die lucht geeft, voor auteur en lezer tegelijk.
Tumultueze oorlogen
Het verhaal van de auteur en zijn moeder is tevens het verhaal van twee generaties in de twintigste eeuw, met een abrupte omslag van tumultueuze oorlogen naar een omgeving van een dichtende kleinzoon, lang onbekend met doorstaan leed.
Van Dis schrijft in prachtzinnen die trefzeker verhelderen, ontroeren, bewondering wekken, minstens twee of drie per passage verdienen een lijstje.
"Dat is de ouderdom," zei ze sarcastisch, "je karakter slijt niet als je ouder wordt, het kookt in, de kern komt boven. We worden allemaal een bouillonblokje van onze eigen soep." Valt de appel hier niet ver van de boom of is het Van Dis' stilistische meesterschap die het haar zo laat zeggen? Hoe het ook zij, Ik kom terug is een absoluut juweel.
Soms was het een oprecht slecht mens
‘Jij een verhaal, ik een pil.’ Dat is de deal die wordt gesloten tussen Adriaan van Dis en zijn moeder. Van Dis wil de verhalen weten over vroeger: hoe zij was als meisje, wat er precies gebeurde in Nederlands-Indië en hij wil ook doorgronden waarom zij wegliep als zijn vader hem strafte. Bovendien wil hij weten wat er in die afgesloten kist zit die al vanaf zijn jeugd herbergt wat verborgen moet blijven. En zij wil gewoon dood.
Ik kom terug is een van de ‘moederboeken’ die de afgelopen tijd is verschenen. In het oeuvre van Van Dis is het – meer dan Nathan Sid, Indische duinen en Familieziek, de meer gefictionaliseerde autobiografische boeken – het eerste boek dat louter om de moeder draait en bovendien wordt het boek meer dan ooit als (auto)biografie gepresenteerd. ‘Eerlijk zijn,’ staat er in hoofdstuk 5 tot zes maal toe. ‘Eerlijk zijn. Nu.’
Dat de moeder, opgegroeid tussen de boeren aan de grens met België trouwt met een Indonesische man is al een schok voor iedereen. In Nederlands-Indië krijgt ze te maken met een merkwaardige vorm van racisme: als gemengd duo horen ze niet echt bij de blanke Nederlanders, maar de Indonesiërs zelf houden ook afstand. De Japanse bezetting zet een streep door alles. Zij wordt met haar dochters opgesloten in een Jappenkamp, haar man blijkt na de bezetting te zijn vermoord. Ze begint een nieuwe relatie met een man die de verschrikkingen van de oorlog ook heeft ondervonden en die net als haar eerste man Just heet. Hij wordt de vader van Adriaan.
In de eerder genoemde werken van Van Dis draait het vaak om de geïsoleerde positie die de naar Van Dis gemodelleerde hoofdfiguur innam in het gebroken gezin dat in Nederland was gerepatrieerd. De zoon die Nederlands-Indië niet meegemaakt had en als koekoeksjong tussen de anderen stond zonder dat hij in staat was om echt te doorgronden wat de anderen hadden meegemaakt. Je maakt deel uit van de familie en tegelijk ook niet.
Het probleem dat ik met Ik kom terug heb, is dat de verteller nog steeds vanuit een verongelijkte positie reageert en dan ook nog in heel lelijke taal: ‘De wanhoop uit mijn jongensjaren kwam terug.’ ‘Op mijn negentiende verliet ik het ouderlijk huis en likte de wonden van de moederliefde.’ Op die zin volgt: ‘Sindsdien hield ik afstand, als ik iets van haar had geleerd was het dat wel.’ Zo wordt de moeder door de schrijver continu geportretteerd, geframed zou je tegenwoordig moeten zeggen: als een koude, afstandelijke vrouw en daarmee zit de verteller nadrukkelijk tussen het verhaal van de moeder en de lezer, want je wordt gedwongen om in die interpretatie van de verongelijkte zoon mee te gaan. Wat citaten op een rijtje:
Haar stem klonk vertrouwd, maar die toon? Zonder enige emotie. Toch schreef ik alles op. Net zo kil.
Ook haar hardheid raakte me – wat een overlever was het toch. Maar al bij de eerste aanraking trok ze haar handen terug onder tafel.
Mijn moeder werd onmogelijk.
Onze woede hield me in z’n greep. Woede is ook liefde, tastbaar in de nacht.
Ik dacht dat ik het allemaal achter me had gelaten, maar ik ben nog steeds een aanhankelijke zoon op zoek naar een liefhebbende moeder.
Ik kromp tot knecht. Maar mijn hand verlangde naar een zweep.
Ja, soms was het een oprecht slecht mens.
Pas op het einde van haar leven en het boek wordt de moeder wat scheutiger met verhalen over haar verleden. In een brief van een Duitse arts – een huisvriend en wellicht een minnaar van de moeder, die ziek en uitgemergeld is teruggekeerd van de Birma-spoorlijn waar hij als chirurg in een hospitaal de wreedheid van de Japanners meemaakte – krijg je even een glimp van de onnoembare hardheid van haar verleden. Van Dis komt ‘s nacht niet in slaap en denkt terug aan zijn jeugd en aan het oorlogstrauma van zijn vader.
En ik maar stompen en trappen en schreeuwen. Wou weten en nu ik wist, wist ik niet wat het met me deed. […] Ik vocht mijn eigen oorlog. Altijd al. Kwartiertje in de ochtend, kwartiertje in de middag en ‘s nachts om drie uur een kwartiertje. Als miljoenen wakker liggen. Alleen.
Ik kom terug is geen moederboek. Het is opnieuw het boek van een zoon die niet is opgewassen tegen het verleden van zijn ouders. Die onmachtig blijft, omdat zijn eigen sores in de schaduw blijft staan van het leed van de anderen. Dat is de blik waarmee je dit boek leest. Het echte moederboek moet hij nog schrijven, maar dan moet hij zichzelf uit dat verhaal schrappen.
Coen Peppelenbos
Mening
Ik heb dit boek gekozen omdat ik tijdens de les had gehoord dat dit boek de libris literatuurprijs had gewonnen. Dit boek heb ik dan ook binnen 5 dagen uitgelezen, terwijl ik niet een snelle lezer ben. Het boek is erg makkelijk te lezen.
Ik vond dit een prachtig boek, de thema’s vind ik ook erg mooi. Het gaat over een moeizame moeder-zoon verhouding. Verder schrijft hij heel mooi poëtisch. Ik raad dit boek zeer aan!
Geen opmerkingen:
Een reactie posten